Czy należy przejmować się środowiskiem i klimatem w branży oftalmicznej?

Liczne dyskusje, jakie prowadzę na imprezach branżowych i konferencjach optycznych, optometrycznych czy okulistycznych, prowadzą do wniosku, że większość osób nie ma wystarczającej wiedzy o skali zjawisk, zarówno w kwestii zanieczyszczenia środowiska, jak i zmiany klimatu. Więcej, moi rozmówcy często nie chcą poszerzać swojej wiedzy w tym zakresie. To naturalny mechanizm psychologiczny człowieka. Po pierwsze, boimy się katastrofalnej przyszłości, nie chcemy słuchać o rzeczach wymagających nakładu pracy, wypieramy je. Po drugie, obawiamy się trudnych decyzji, których prawdopodobną konsekwencją będzie całkowita zmiana stylu życia czy nawyków. A tu interes kręci się, klienci kupują okulary lub soczewki kontaktowe, przychodzą na badania wzroku, terapie… Pieniądze spływają. Jest dobrze. Dlaczego mielibyśmy wszystko rzucać i zaszyć się w słomianej chatce nad potokiem w Bieszczadach?

I faktycznie, żadna chatka ani chodzenie boso po runie leśnym nie pomogą i nie naprawią ani środowiska, ani klimatu. Nie tędy droga. Potrzebne są działania systemowe. Aby je podjąć, trzeba jednak dobrze zrozumieć problem i powszechnie stosować się do wytycznych, opracowywanych i coraz szerzej publikowanych przez organizacje branżowe. Skoro kierujemy się opracowywanymi przez specjalistyczne zespoły wytycznymi w zakresie zespołu suchego oka, syndromu widzenia komputerowego czy sposobu doboru różnych typów soczewek kontaktowych, dlaczego mielibyśmy pomijać wytyczne w innych sprawach?

Weźmy na początek Europejską Radę Optometrii i Optyki (ECOO, European Council of Optometry and Optics). Na głównej stronie internetowej Rady (https://ecoo.info) jeden z trzech najważniejszych obszarów kontentowych to Environmental sustainability (w wolnym tłumaczeniu „zrównoważony rozwój” lub „przyjazność dla środowiska”), znajdujący się tuż obok tzw. Blue Book, czyli agregatu informacji o branży oftalmicznej w krajach Europy, oraz akredytacji kształcenia zawodowego. To jasny sygnał, że ECOO uznaje sprawy środowiskowe za równie ważne, co kwestie dotyczące stricte systemów opieki nad wzrokiem. Zajrzyjmy do tej sekcji.

Pierwszy materiał na liście to czterostronicowy poradnik opracowany przez ECOO, zawierający ogólne informacje i wskazówki dla pojedynczych specjalistów i całych organizacji branżowych, jak również szereg odsyłaczy do innych ważnych źródeł. Znaczące jest, że już na pierwszej stronie pojawia się lista zagrożeń dla ludzkości, na którą należy zwrócić szczególną uwagę. Są to: zmiana klimatu/globalne ocieplenie (w tym zużycie energii i emisje gazów cieplarnianych oraz transport), zużycie zasobów naturalnych (ze szczególnym uwzględnieniem wody), a także gospodarka odpadami (opakowania, tworzywa sztuczne i mikroplastik).

ECOO zwraca uwagę na powyższe problemy w kontekście szeroko rozumianej opieki nad wzrokiem (eyecare). Poniżej prezentuję przykłady opatrzone moim komentarzem:

• Zmiana klimatu prawdopodobnie zwiększy częstość występowania niektórych chorób oczu, takich jak jaglica, zaćma, jaskra czy ciężkie alergiczne choroby oczu, może także wywołać niedobór witaminy A. Już teraz istnieje szereg publikacji naukowych na ten temat, analizujących dane medyczne (przegląd np. tu: DOI: „The impact of air pollution and climate change on eye health: a global review”).

• W niektórych rejonach dostęp do opieki medycznej zostanie zakłócony ze względu na zwiększoną częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych. Bardzo dobrym, choć tragicznym przykładem są np. tegoroczne powodzie na południu Europy czy w Libii, wywołane nawalnymi opadami, nigdy dotąd nie występującymi na tych terenach w takiej skali. Przerwane zostają dostawy leków, a użytkowanie soczewek kontaktowych staje się niemożliwe z uwagi na brak możliwości zapewnienia higieny. Takie sytuacje będą coraz częstsze.

• Istnieją aspekty świadczenia opieki nad wzrokiem, które stanowią szczególne wyzwania środowiskowe:

– opieka zdrowotna (jako całość) jest głównym konsumentem zasobów i emitentem gazów cieplarnianych;

– optyczny model biznesowy opiera się na promowaniu konsumpcji towarów – zachęcaniu pacjentów do regularnej wymiany okularów, ze wszystkimi tego konsekwencjami w zakresie produkcji, pakowania, wykorzystania zasobów i gospodarki odpadami. (Tak, pisze to organizacja branżowa zrzeszająca optometrystów i optyków!);

– odpady z tworzyw sztucznych stanowią szczególny problem w sektorze oftalmicznym, a ich źródłem są m.in. opakowania, demolensy, stare oprawki i soczewki oraz soczewki kontaktowe.

Warto zwrócić uwagę, że Brytyjskie Stowarzyszenie Dostawców Optycznych (UK Optical Suppliers’ Association) udostępniło glosariusz, który wyjaśnia wiele terminów używanych w kontekście zrównoważonego środowiska, w tym pojęcia odnoszące się do produktów w branży optycznej.

Poradnik ECOO odsyła również do bardzo znanego w „klimatycznej bańce informacyjnej” raportu „Lancet Global Health Commission on Global Eye Health”, bazującego zarówno na ustaleniach Światowej Organizacji Zdrowia, jak i na szeregu publikacji naukowych (np. „Addressing the environmental sustainability of eye health-care delivery: a scoping review” z 2022 r.).

Wiele miejsca zmianie klimatu i zanieczyszczeniu środowiska poświęca Amerykańska Akademia Okulistyczna (AAO, American Academy of Ophthalmology) w swojej EyeWiki i nie tylko. W artykule „Ocular Manifestations of Climate Change” znajduje się opis wpływu zjawisk wywołanych zmianą klimatu na zdrowie układu wzrokowego, oparty na 90 (!) raportach i artykułach naukowych. Wśród analizowanych aspektów wymienione są: ekstremalne zjawiska pogodowe, fale upałów, silne opady atmosferyczne, ograniczenia infrastrukturalne (globalnie klimatyzacja jest tylko dla niewielkiej grupy wybranych), promieniowanie UV, zanieczyszczenie i jakość powietrza.

Także Międzynarodowa Agencja Zapobiegania Ślepocie (IAPB, International Agency for the Prevention of Blindness) prowadzi szereg kampanii informacyjnych związanych z koniecznością zachowania środowiska i klimatu w stanie przynajmniej akceptowalnym. Przykładami są „Call to Action for Environmentally Sustainable Practices in the Eye Health Sector” czy „Friends of Vision Event focusing on Responsible Consumptions and Production”. We wcześniejszych artykułach pisałem też o innej inicjatywie IAPB – broszurze „Call To Action for Environmentally Sustainable Practices in The Eye Health Sector”.

Istnieje nawet koalicja EyeSustain, która skupia inne towarzystwa i specjalistów z zakresu ochrony wzroku w celu osiągnięcia w branży stanu zrównoważonego środowiskowo. Jako swoje zadania wymienia m.in. angażowanie, nawiązywanie kontaktów i edukowanie globalnej społeczności oftalmicznej w zakresie bardziej zrównoważonych praktyk, współpracę z przemysłem w celu zmniejszenia śladu węglowego i ilości odpadów, wspieranie badań i innowacyjnych rozwiązań, które zmniejszają wpływ na środowisko, współpracę z innymi specjalnościami medycznymi w celu zmniejszenia śladu węglowego systemu opieki zdrowotnej oraz wspieranie rzecznictwa i edukacji na temat wpływu zmian klimatycznych na zdrowie publiczne. Członkami tej koalicji są m.in. American Association for Pediatric Ophthalmology and Strabismus (AAPOS), American Glaucoma Society (AGS), American Society of Retina Specialists (ASRS), European Association for Vision and Eye Research (EVER), European Dry Eye Society (EuDES), European Glaucoma Society (EGS), European Society of Ophthalmology (SOE), United Kingdom and Ireland Society of Cataract and Refractive Surgery (UKISCRS).

Wiele organizacji optycznych z poszczególnych krajów także deklaruje działania w zakresie klimatu i środowiska, czego przykładem jest Association of British Dispensing Opticians (ABDO) z jej „Environmental Sustainability Policy” (Polityką zrównoważonego rozwoju).

Trzeba też wspomnieć o działaniach producentów – przedstawicielach przemysłu oftalmicznego. Mimo powszechnego na całym świecie tzw. greenwashingu, czyli jedynie pozornej troski o klimat i środowisko, wiele firm działających na naszym rynku faktycznie podejmuje pewne działania, by ograniczyć emisję gazów cieplarnianych. Są to działania indywidualne związane ze wdrażaniem kolejnych regulacji prawnych, ale także inicjatywy zespołowe, jak np. specjalna ulotka przygotowana przez Euromcontact – zrzeszenie producentów soczewek kontaktowych działających w Europie.

Jeśli już mowa o ulotkach, to niestety należy przyznać, że cały czas pokutuje „papierowy paradygmat”, uosabiający przekonanie, że im więcej ulotek, tym lepsza obsługa klienta. Szansa w tym, że młode pokolenie klientów, w ogromnym stopniu wdrożone w systemy online, a także świadome kryzysu klimatycznego, poprzez swoje działania konsumenckie wymusi zmiany w tym zakresie. Dotyczy to zresztą nie tylko ulotek, ale i całości działań marketingowych.

Jak widać z powyższego przeglądu, tematyka zmiana klimatu vs. branża oftalmiczna przestała być teoretycznym kuriozum, stała się pełnoprawnym elementem działania systemowego.
Cały świat nie pyta już więcej, czy w ogóle coś robić, tylko skupia się na tym, co i jak robić.

Mam nadzieję, że w końcu także polskie towarzystwa branżowe czy medyczne dostrzegą ten problem i poświęcą część swoich zasobów na pomoc specjalistom we wdrażaniu dobrych praktyk proklimatycznych i prośrodowiskowych. Istnieje już mnóstwo materiałów zagranicznych w języku angielskim, z których można skorzystać. Wymaga to jednak zaangażowania, które – mam nieustającą nadzieję – jest kwestią czasu.

Powstają także coraz liczniejsze prace naukowe i ich przeglądy, których wyniki stają się przyczynkiem do powstania kolejnych dobrych praktyk, nie tylko w zakresie mitygacji (zapobiegania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych), ale także adaptacji („Ophthalmologists and Climate Change”, „Pandemics, Climate Change, and the Eye”, „Ophthalmology Going Greener: a Narrative Review”). Bo cóż warty jest najlepszy w okolicy salon optyczny, jeśli jego działalność opiera się na praktyce sprzed 20 lat?