Umożliwia ocenę stanu siatkówki, naczyń krwionośnych oraz nerwu wzrokowego, a wykonywane jest przy pomocy urządzenia zwanego oftalmoskopem.
Podczas badania oftalmoskopem można oglądać następujące struktury oka:
- ciało szkliste,
- tarczę nerwu wzrokowego,
- naczynia krwionośne,
- obwodową część siatkówki,
- plamkę żółtą.
Rozróżniamy dwa rodzaje oftalmoskopii: bezpośrednią i pośrednią. Różnica między nimi polega na tym, że w przypadku oftalmoskopów bezpośrednich zarówno źródło światła, jak i układ optyczny (soczewki i filtry) służące do oglądania wnętrza oka są wbudowane w jeden przyrząd. Ten rodzaj oftalmoskopii jest często stosowany jako pierwsze, przesiewowe badanie. Można je wygodnie wykonać w niemal każdych warunkach: w gabinecie, przy łóżku pacjenta, w jego domu czy podczas transportu karetką. Badanie jest całkowicie bezkontaktowe.
Oftalmoskopia pośrednia wykorzystuje źródło światła zamocowane na głowie badającego, natomiast soczewka tworząca obraz jest trzymana w dłoni. Badanie wykonuje się zazwyczaj u pacjenta leżącego – przede wszystkim w gabinecie. Wymaga ono współpracy i cierpliwości ze strony pacjenta. Dokładne zbadanie wszystkich struktur wymaga ułożenia oka w odpowiedniej pozycji. Wykonuje się to, przytrzymując gałkę oczną przez powiekę. Badanie wymaga więc stosowania ucisku i niektórzy pacjenci mogą odczuwać to jako istotny dyskomfort. Wiele zależy od doświadczenia i delikatności osoby badającej.
Oftalmoskopy pośrednie
Zestaw do oftalmoskopii pośredniej składa się z dwóch elementów: soczewki (lub zestawu soczewek) oraz źródła światła przymocowanego do czepca utrzymującego je na głowie lekarza. Wybierając urządzenie, należy starannie dobrać oba elementy, zwracając uwagę na opisane poniżej elementy.
Oftalmoskop jest utrzymywany na głowie osoby badającej przy pomocy pasków przypominających mocowanie kasku lub hełmu. Od sposobu ich wykonania, jakości materiału i zakresu regulacji zależy w znacznej mierze wygoda pracy. Stosunkowo ciężkie źródło światła oraz ewentualnie pojemnik na baterie (akumulatory) nie powinny się przemieszczać przy normalnych ruchach głowy. Czepiec nie powinien też nadmiernie uciskać głowy, gdyż może to powodować dyskomfort u osoby badającej.
Źródło światła w tradycyjnych oftalmoskopach pośrednich było zasilane z zewnętrznego zasilacza, połączonego z opaską przewodem elastycznym. Ograniczało to swobodę ruchów i komplikowało badanie przy łóżku pacjenta. Obecnie coraz częściej spotyka się oftalmoskopy zasilane ze stosunkowo lekkich, choć pojemnych akumulatorów. Żarówki halogenowe bywają zastępowane źródłami światła zbudowanymi na diodach LED. Dwie najważniejsze zalety takiej modyfikacji to niższa temperatura pracy oraz mniejsze zużycie energii.
Temperatura osiągana przez żarówki halogenowe jest na tyle wysoka, że nieostrożny ruch przy poprawianiu czepca albo ocieraniu czoła może powodować oparzenia skóry dłoni. Długotrwale włączone źródła LED także się nagrzewają, ale wolniej i do niższej temperatury, a zdecydowanie mniejsze zużycie energii elektrycznej znacznie wydłuża czas pracy między ładowaniem akumulatorów.
Ponieważ barwy światła źródła LED i żarówki halogenowej są różne, dobrze jest sprawdzić, na ile konkretne źródło odpowiada lekarzowi. Część specjalistów, zwłaszcza tych z wieloletnim stażem, chętniej używa tradycyjnych żarówek, bo ich światło daje dokładnie taki obraz struktur, do jakiego są przyzwyczajeni.
Warto jeszcze wspomnieć o oczekiwanym czasie pracy źródła światła i związanym z tym kosztem użytkowania oftalmoskopu. W przypadku żarówki halogenowej możemy liczyć na kilkadziesiąt godzin pracy między wymianami, a źródła LED wydłużają ten czas do kilku tysięcy godzin.
Kolejną ważną cechą źródła światła jest sposób i zakres regulacji siły światła i szerokości (kształtu) wiązki. Im większe możliwości regulacji, tym bardziej komfortowe będzie badanie – zarówno dla lekarza, jak i dla pacjenta.
Elementy optyczne
Oftalmoskopy pośrednie są sprzedawane w zestawach składających się z różnych elementów. Można wśród nich znaleźć soczewki o różnej zdolności skupiającej, filtry o barwie żółtej i niebieskiej, dyfuzory, a także lusterka „asystenckie”, dzięki którym w badaniu może uczestniczyć drugi lekarz, np. konsultant albo lekarz w trakcie specjalizacji.
Od pewnego czasu dostępne są także oftalmoskopy pośrednie wyposażone w kamery cyfrowe. Dzięki nim przebieg badania może być rejestrowany w pamięci komputera. Ułatwia to konsultacje (także zdalne) z innymi lekarzami.
Oftalmoskopy bezpośrednie
Na rynku spotkać można oftalmoskopy bezpośrednie zasilane z akumulatorów w różnych rozmiarach. Jeśli są to akumulatory AA albo AAA, można awaryjnie zastąpić je bateriami. Coraz częściej źródłem prądu są jednak wbudowane akumulatory doładowywane ze stacji dokującej, będącej jednocześnie podstawką pod oftalmoskop na biurko albo mocowaną na ścianie. Jeśli przyrząd ma być wykorzystywany wyłącznie w gabinecie, oba rozwiązania są równie dobre. W przypadku lekarza wyjeżdżającego na wizyty domowe rozwiązanie z akumulatorami o rozmiarach typowej baterii jest nieco bardziej uniwersalne.
Układ optyczny zawiera zestaw soczewek umożliwiających badanie u pacjentów z różnym nasileniem wady wzroku. Dobre oftalmoskopy mogą oferować zakres korekcji nawet od -36 do +38 dioptrii, filtr kobaltowy i bezczerwienny, a także różne rodzaje przesłon (m.in. przesłony ze znakiem fiksacyjnym). Wygodna jest również bezstopniowa regulacja jasności źródła światła.
W oftalmoskopach bezpośrednich najczęściej stosuje się obecnie źródła światła LED. Ich niska temperatura pracy poprawia komfort, a bardzo długi czas świecenia sprawia, że najczęściej nie trzeba ich wymieniać przez cały okres eksploatacji przyrządu.
Kolejną cechą, na którą warto zwrócić uwagę, jest ergonomia: kształt uchwytu, masa przyrządu oraz kształt głowicy. Najlepiej, jeśli wszystkie regulacje można wykonać palcami jednej dłoni, nie wypuszczając przyrządu z ręki.
Jeśli w gabinecie będzie używany oftalmoskop pośredni, należy pamiętać o przygotowaniu odpowiedniego miejsca dla pacjenta. Badanie wykonuje się w pozycji leżącej, potrzebna więc będzie kozetka albo wygodny fotel okulistyczny umożliwiający bardzo głębokie odchylenie oparcia. Wskazane jest również pozostawienie odpowiedniej wolnej przestrzeni po każdej stronie pacjenta, żeby ułatwić przyjęcie wygodnej pozycji. Przyda się też stołek o regulowanej wysokości oraz stolik, na który można bezpiecznie odłożyć soczewki i narzędzia wykorzystywane do przytrzymywania oka.
Oftalmoskop bezprzewodowy, ze źródłem prądu umieszczonym na czepcu, daje większą swobodę w organizacji przestrzeni, ponieważ eliminuje potrzebę połączenia urządzenia przewodem z zasilaczem. Wadą tego rozwiązania jest nieco większa masa elementów.
Piotr Kołaczek
autor specjalizuje się w tematyce naukowo-technicznej oraz w artykułach przybliżających wykorzystywanie nowych technologii i innowacyjnych rozwiązań m.in. w branży optycznej
