dr hab. Jacek Pniewski, prof. UW
Akademickie Centrum Kształcenia Optometrystów Wydział Fizyki, Uniwersytet Warszawski
Termin krótkowzroczność wprost wskazuje na cechę – możliwość ostrego widzenia jedynie na krótkim dystansie, co może jednak wynikać z innych przyczyn niż budowa narządu wzroku. Z kolei bardziej fachowe definicje opierają się na analizie działania układu optycznego oka. Czym zatem jest krótkowzroczność? I czy można coś z nią zrobić?
Bodajże najczęstsza fachowa definicja krótkowzroczności wskazuje niedopasowanie mocy optycznej zrelaksowanego (nieakomodującego) układu optycznego oka (w uproszczeniu rogówka + soczewka wewnątrzgałkowa) do długości gałki ocznej. W efekcie ostre obrazy odległych przedmiotów nie tworzą się na siatkówce, ale przed nią (pomijając astygmatyzm). Bazując na przyczynach niedopasowania, można wyróżnić kilka typów krótkowzroczności:
- Osiowa, gdy gałka oczna jest za długa, przy prawidłowej mocy optycznej układu optycznego oka. Ten typ jest wiązany z czynnikami środowiskowymi, które w okresie wzrostu stymulują nadmierne wydłużenie gałki ocznej.
- Krzywiznowa, gdy moc układu optycznego oka jest za duża, a przy tym wynika ze zbyt małych promieni krzywizny, głównie rogówki, przy prawidłowej długości gałki ocznej. Czasami ten typ wady określa się nie do końca poprawnie refrakcyjną (choć ta nazwa jest usprawiedliwiona, gdy przyjmiemy, że opisuje zjawisko załamania).
- Refrakcyjna, gdy moc układu optycznego oka jest za duża oraz wynika z nieprawidłowego (zwykle zbyt wysokiego) współczynnika załamania światła w soczewce wewnątrzgałkowej, najczęściej na skutek chorób.
- Patologiczna, powstała w wyniku nieprawidłowego rozwoju lub patologii gałki ocznej. Część specjalistów określa tak bardzo wysoką krótkowzroczność.
- Pseudokrótkowzroczność, gdy zbyt duża moc układu optycznego oka wynika ze spięcia akomodacji.
- Zmierzchowa, występująca wtedy, gdy oko funkcjonuje w słabych warunkach oświetleniowych (np. w nocy), polegająca na przesunięciu refrakcji w stronę krótkowzroczności o nawet niemal 1 D (https://www.nature.com/articles/s41598-023-51062-8). To jest bardzo interesujący typ krótkowzroczności, można powiedzieć tymczasowej i odwracalnej (ustępuje przy dobrym oświetleniu). Jest on udokumentowany już od ponad 100 lat. Przeprowadzono wiele badań, aby wyjaśnić jej przyczyny, ale nadal nie jest ona w pełni zrozumiana i wydaje się, że nie ma konsensusu w tej sprawie. Do tej pory prace eksperymentalne próbowały wyizolować różne czynniki niezależnie (np.: efekt Purkinjego, aberracje optyczne, czynniki neuronalne, adaptacja do ciemności), przy czym zasugerowano akomodację jako główny czynnik (https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0040239). Większość badań eksperymentalnych przeprowadzono w warunkach jednoocznych, a okazuje się, że w warunkach obuocznych efekt ten może być niższy, prawdopodobnie z powodu zbieżności fuzyjnej, która stabilizuje akomodację (https://jov.arvojournals.org/article.aspx?articleid=2530456). Dziś uważa się, że nie ma jednej przyczyny tego typu krótkowzroczności, a jest to raczej wynik kilku procesów.
Nie ma pełnej zgody co do granic – kiedy wada staje się „średnia” czy „wysoka”, dlatego że nie jest to rozstrzygnięcie zero-jedynkowe. Coraz częściej przyjmuje się granicę −5 D jako granicę krótkowzroczności wysokiej, chociaż kiedyś można było spotkać się z opinią, że granicą powinno być –8 D. Ten proces pozornego obniżania granicy wysokiej krótkowzroczności jest wynikiem coraz lepszego zrozumienia przykrych konsekwencji wady i wskazówką, że postępowanie przeciwdziałające postępowi krótkowzroczności należy wdrażać od jak najwcześniejszych lat życia.
Czy można być krótkowidzem, a nie mieć krótkowzroczności? Pozornie nie, jednak analizując proces emetropizacji w czasie, możemy wcześniej przewidzieć, że dziecko będzie krótkowzroczne. W tym celu rozwinięto szereg modeli bazujących na doświadczeniach u zwierząt i ludzi (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0042698924000464?via%3Dihub). W praktyce klinicznej specjaliści mogą użyć określenia „dziecko krótkowzroczne” w sytuacji, gdy jeszcze jest nadwzroczne w badaniu po porażeniu akomodacji, ale wartość refrakcji nie jest odpowiednia dla wieku i sugeruje przyszłą krótkowzroczność (https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/opo.13113).
W przedstawionych definicjach krótkowzroczności wyrażenie „prawidłowy” należy rozumieć statystycznie, pamiętając, że normy określane są dla danej populacji i reprezentują ogólne trendy, a budowa anatomiczna i cechy morfologiczne oka mogą być różne dla tej samej mocy układu optycznego oka oraz długości gałki ocznej (https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/opo.13113). Innymi słowy, to co u jednej osoby będzie normą, u drugiej może być nieprawidłowością.
Podział krótkowzroczności na typy nie jest ustandaryzowany i trzeba go traktować orientacyjnie. Przykładowo, spotyka się krótkowzroczność rogówkową i soczewkową, podkreślającą w nazwie element oka, który nieprawidłowo funkcjonuje, a także krótkowzroczność mieszaną, która jest kombinacją osiowej i krzywiznowej vel refrakcyjnej.
W badaniach na zwierzętach można spotkać także określenia: deprivation myopia (wynikająca z zasłonięcia lub przesłonięcia oka matówką) i negative lens-induced myopia (indukowana zastosowaniem ujemnej soczewki). Wykazano, że różne gatunki zwierząt rozwijają wady w różny sposób, co wskazuje na złożoność zagadnienia – okazuje się m.in., że w pewnych sytuacjach obserwuje się zmiany grubości naczyniówki w wyniku stosowania ww. metod (https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/opo.12059).
Cały artykuł dostępny na: https://feniksmedia.pl/publikacje/Optyk_Polski/82/58/
